Słuchowisko dokumentalne a rzeczywistość

W centrum zainteresowania dwóch artystycznych gatunków radiowych – reportażu i słuchowiska dokumentalnego – stoi człowiek i jego historia. Mimo wielu podobieństw między gatunkami, ontologicznie różnią się one od siebie. U podstaw słuchowiska leży scenariusz, swoisty „tekst pierwotny” utworu, u podstaw reportażu – spotkanie z Innym i autentyczne nagrania.

Spotkanie z Innym, odkrywanie prawdy o drugim człowieku i świecie okazało się być nie tylko domeną radiowego reportażu, gatunku z założenia non-fiction, ale również podobnymi wartościami kierują się twórcy radiowego teatru opowiadającego o wydarzeniach prawdziwych, odkrywającego białe plamy historii czy przywołującego biografie zapomnianych osób, które odegrały ważną rolę w życiu społecznym, kulturowym czy politycznym. Słuchowisko to gatunek fikcjonalny. W zależności od typu i rodzaju słuchowiska, stosunek fikcji do rzeczywistości jest w nich różny. Mogą zdarzyć się słuchowiska, których podstawę scenariusza stanowi kontaminacja dokumentów, ale jednak zawsze z dodatkiem scalającej je fikcji. Radiowy dokument z kolei – bez względu na to, czy mamy do czynienia z reportażem artystycznym (feature), społecznym, czy audycją dokumentalną – jest gatunkiem referencjalnym. Odnajdujemy w nim stylistyczne wyznaczniki literackości, bowiem świadczą one o specyfice gatunku; dotyczą kompozycji, budowania dramaturgii, kondensowania treści, formy. Stopień organizacji utworu przybiera formę wielorakiej nadorganizacji, która przekazuje najbardziej nośne znaczenia, z metaforą włącznie. Jednak DNA audycji dokumentalnej tym różni się od DNA słuchowiska dokumentalnego, że genetycznie ta pierwsza zawsze będzie traktować o wydarzeniach prawdziwych i informować o faktach, a zabiegi literackie służą autorowi tylko do podkreślenia uniwersalnych prawd, wpłynięcia na emocje odbiorcy, dbałość o artystyczną formę przekazu.

Słuchowiska dokumentalne są przykładem „twórczej interpretacji rzeczywistości”, ale, co jest arcyważne, przynoszą wiedzę o świecie, historii, ludziach, niekoniecznie będąc wiernym i dokładnym zapisem rzeczywistości oraz portretowanego świata.

Kategorie słuchowisk dokumentalnych

Istotą tej odmiany gatunku nie jest dokumentacja, zatem wpisane są w nią elementy fikcjonalne, inscenizacja, autorska interpretacja rzeczywistości. Oparcie na faktach nie jest najważniejszym czynnikiem definiującym słuchowisko dokumentalne. Ważne jest to, co scenarzysta i reżyser robią z tymi faktami, wplatając je w opowieść, która to będzie prezentować autorską bądź reżyserską prawdę. W pewnym sensie słuchowisko dokumentalne jest „tworem sztucznym”, kreacją człowieka, prezentującą jakiś zamysł i twórczy koncept realizowany przez zespół ludzi. Pomimo wykazywania różnego stopnia związków z rzeczywistością i prawdą, gatunek ten wyposażony jest w filtr autorskiej interpretacji, przejawiającej się choćby w wyborze dokumentów, materiałów archiwalnych, głównej linii fabularnej. Radiowa opowieść dokumentalna przenosi słuchacza w inne światy i sfery nowych doświadczeń, dostarcza mu ważnej wiedzy, niekiedy rzuca nowe światło na kwestie powszechnie znane. Zaczyna się od wyboru tematu, hipotezy albo serii pytań, przez powstanie scenariusza, czasem wybór materiałów archiwalnych dokumentujących temat, następnie wybór obsady aktorskiej, próby. Jest cyzelowana i formowana na każdym etapie od pomysłu do radiowej realizacji, aż osiągnie przykuwający uwagę początek, narastającą dramaturgię wydarzeń, przez punkty zwrotne, punkt kulminacyjny i dające wytchnienie zakończenie utworu, jego audialne wybrzmienie, swoisty czas na refleksję.

Definiujący słuchowiska dokumentalne stosunek do rzeczywistości, przekładający się na ich formę, pozwala, moim zdaniem,  na zaproponowanie trzech typów słuchowisk dokumentalnych: po pierwsze – są to słuchowiska oparte na dokumentach, wspomnieniach, listach, materiałach archiwalnych; po drugie – słuchowiska oparte na dokumentach, wspomnieniach, listach, materiałach archiwalnych ALE wzbogacone współczesnymi materiałami reporterskimi, reportażowymi, rozmowami z prawdziwymi bohaterami; po trzecie – słuchowiska traktujące o historii, wydarzeniach, bohaterach autentycznych, w których dzieje przeszłe stanowią punkt wyjścia do opowiedzenia autorskiej historii. Mieszczą się w tej grupie także adaptacje literatury faktu.

O każdej z wymienionych kategorii wraz z przykładami pisać będziemy na portalu regularnie. Bądźcie z nami. Zapraszamy do współpracy: joanna@audionomia.pl