Radiowa genologia. Wokół dźwiękowych gatunków artystycznych

Czym różni się reportaż dźwiękowy od feature? Jakie cechy gatunkowe wyróżniają słuchowisko?
Czy podcast to nowy gatunek dziennikarski? Zaczniemy od reportażu.

Jednym z celów Audionomii jest promowanie ambitnego reportażu dźwiękowego. Odróżnienie go choćby od relacji reporterskiej i przywrócenie temu terminowi, tj. reportażowi audio, należnego mu znaczenia. Dlatego też na portalu będziemy cierpliwie i dogłębnie tłumaczyć, co jest sednem reportażu audio oraz wskazywać cechy gatunku odróżniające go od innych audialnych narracji artystycznych. Według teoretyków zajmujących się radiem audialne narracje artystyczne to dźwiękowe teksty kultury „prezentujące wydarzenia, bohaterów, historię, wyrażane za pomocą słów i tzw. dźwiękowej scenografii, oparte na wydarzeniach fikcyjnych bądź non-fiction. Służą one stworzeniu pewnej fabuły, opowieści jako następstwa działań uszeregowanych w pewnym porządku czasowym, niekoniecznie linearnym, ale z zastosowaniem zasad budowania dramaturgii. Zalicza się do nich słuchowisko, reportaż i feature”.¹

Reportaż dźwiękowy i feature

Kinga Sygizman (Klimczak) w książce poświęconej reportażowi radiowemu określa ten gatunek „jako audialny utwór, którego podstawą jest zawsze prawda o zdarzeniu i człowieku; dokumentację zdarzenia stanowi zarejestrowana na żywo substancja brzmieniowa, uzupełniona często o teksty pisane. Reportaż więc z jednej strony cechuje obiektywizm, w sensie rzetelnej dokumentacji zdarzeń, z drugiej zaś subiektywizm, rozumiany jako autorskość w sposobie ich ukazywania. Bowiem zarejestrowana fonicznie rzeczywistość skomponowana zostaje wedle reguł dramaturgicznych, w mniej lub bardziej artystyczny sposób, w zależności od tego, jakiemu rodzajowi przetworzenia podda autor fakty. Przetworzenie faktów jest rodzajem wizji autora, który – poprzez artystyczną weń ingerencję – przenosi je na wyższy poziom interpretacji”².

Reportaż audio nie jest na pewno opowieścią typu: „jak spędziłem weekend” albo „książka tygodnia”. Nie jest też pejzażem dźwiękowym, relacją ani zapisem dokumentalnym.

Kasia Michalak podkreśla, że sednem tego gatunku są: prawda, dramaturgia i forma. W środowisku praktyków gatunku reportaż audio zwykle dzieli się na:

• wydarzeniowy – opowieść doraźna, jednowątkowa, dosłowna;
• dokument/audycja dokumentalna – opowieść reportażysty skoncentrowana przede wszystkim na udokumentowaniu faktów z przeszłości. Dokument jest często błędnie utożsamiany z publicystyką (!);
• artystyczny – opowieść uniwersalizująca prezentowane zdarzenia, wykorzystująca artystyczny potencjał tworzywa dźwiękowego;
• feature – opowieść wyraźnie naznaczona twórczym indywidualizmem autora, w której forma jest nośnikiem treści, nie stroniąca od eksperymentu.

Warto zaznaczyć, że termin feature nie przyjął się w Polsce, co nie znaczy, że audycje tego typu w naszym kraju nie powstają. Szeroko o nich dyskutuje Natalia Kowalska-Elkader.³

Reportaż dźwiękowy (ten drugi wyraz jest równie ważny co pierwszy(!), o czym pisaliśmy już na profilu facebookowym Audionomii):

• rodzi się podczas bliskiego spotkania z drugim człowiekiem;
• posiada konflikt dramatyczny – w prezentowanej historii ścierają się przeciwieństwa, np. rozum-serce, przeszłość-teraźniejszość, jednostka-społeczeństwo;
• ma swoją formę: pomysł na opowiedzenie historii, tak, aby miała największą siłę oddziaływania;
• posiada dramaturgię: ekspozycję, punkty zwrotne, punkt kulminacyjny, puentę (często wyrażoną nie wprost);
• opowiada o świecie słowem: jego treścią i brzmieniem, każdym dźwiękiem audiosfery, muzyką i ciszą;
• ma temat podstawowy i uniwersalny: „czyli jest o tym, o czym jest i o czymś więcej”;
• informuje, porusza emocje, odwołuje się do wrażliwości estetycznej (poprzez dobrą realizację dźwięku).

Reportaż wzrusza i porządkuje naszą wiedzę o świecie, najpierw odwołuje się do emocji słuchacza, a dopiero w następnej kolejności do jego intelektu.

Przypisy:

1. J. Bachura-Wojtasik, Narracyjne formy radiowe jako przykłady artystycznych realizacji audiosfery, [w:] Radio w dobie nowych mediów, red. Urszula Doliwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2014, s. 68.
2. K. Klimczak, Reportaże radiowe o krzywdzie i cierpieniu, Primum Verbum, Łódź 2011, s. 52.
3. Zob. N. Kowalska, Forma i treść. Polski i zagraniczny feature radiowy oraz jego odmiany gatunkowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2019.