„Panie i Panowie, a teraz przed Państwem, Panna Tekla Bądarzewska…”. O reportażu „Modlitwa Zapomnianej” Kasi Michalak i Doroty Hałasy

Kasia Michalak i Dorota Hałasa za ten reportaż artystyczny otrzymały radiowego Oscara, czyli nagrodę Prix Italia [1]. Jest to piękna dźwiękowa opowieść o polskiej XIX-wiecznej kompozytorce Tekli Bądarzewskiej-Baranowskiej, kobiecie, której talent do dziś nie został doceniony w Polsce, natomiast w Japonii jej twórczość jest bardzo popularna, także wśród dzieci. Tytuł reportażu nawiązuje do jej najpopularniejszego utworu „Modlitwa dziewicy”. Utwór ten został skomponowany przez Bądarzewską, gdy miała zaledwie 17 lat. Opowieść o Tekli jest także majstersztykiem pod względem formy.

Artystyczne gatunki audio, w których wyrażone zostaje subiektywne spojrzenie na świat i rzeczywistość, pozwalają wybrzmieć wyobraźni i osobowości autora. Stąd też nieustanne poszukiwania formy, kondensującej przekaz oraz podkreślającej istotę opowiadanej historii. Celem współczesnego artystycznego reportażu radiowego nie jest mówienie prawdy bez fikcji [2], ale operowanie fikcją po to, by opowiedzieć o prawdzie, o rzeczywistości. Wyznaczniki fikcji w reportażu mogą realizować się na wielu płaszczyznach, w przypadku „Modlitwy Zapomnianej” odbywa się to na poziomie zaaranżowanych dźwiękowych scen potencjalnie możliwych do zaistnienia, ale nie są one w żaden sposób sprawdzalne.

Feature, o którym mowa, składa się z trzech warstw fabularnych [3]. Pierwsza dotyczy historii fascynacji pewnego Japończyka, Yukihisy Miyayamy, twórczością Tekli Bądarzewskiej-Baranowskiej oraz jego działalnością na rzecz popularyzacji jej talentu i dorobku artystycznego. Druga dotyka problematyki niedocenienia kunsztu kompozytorskiego autorki w jej rodzimym kraju. Michalak zastanawia się w tej części nad przyczynami tak różnego odbioru twórczości artystki w Polsce i za granicą. Ostatnia warstwa ma na celu prezentację utworów kompozytorki, zwłaszcza „Modlitwy dziewicy”. Muzyka stała się oddzielnym bohaterem reportażu, co jest idealnym sposobem prezentacji twórczości Tekli.

O przynależności gatunkowej tej audycji decydują wprowadzone przez reportażystkę fragmenty fabularne, które brzmią jak quasi-słuchowisko. Dźwiękowo przenosimy się w czasy XIX-wiecznej Warszawy, słychać stukot kopyt, odgłosy rozmów, nawoływanie sprzedawców gazet. Zainscenizowane zostały sytuacje, które zapewne miały miejsce w prawdziwym życiu artystki, np. rozmowa młodziutkiej Tekli z wydawcą nut. Fabularny charakter mają także zapowiedzi: „Panie i Panowie, a teraz przed Państwem, Panna Tekla Bądarzewska” i oklaski, które odbiorca słyszy w audycji. Sceny słuchowiskowe zaaranżowane w studiu nie tylko przekazują informacje na temat twórczości Bądarzewskiej-Baranowskiej, ale niosą za sobą walor estetyczny, pozwalają słuchaczowi na podróż w II połowę XIX wieku. Korzystanie z fikcji/fabularności, by uwiarygodnić prezentowany materiał dokumentalny, jest cechą konstytutywną dla feature, a „Modlitwa Zapomnianej” to wręcz modelowy przykład tego gatunku. Pokazuje, że materiał dokumentalny, dotyczący zdarzeń i postaci prawdziwych, może – przy umiejętnym zastosowaniu twórczych metod – przybrać artystyczną formę. Świadome korzystanie z metod fikcjonalizujących warstwę reporterską pozwala słuchaczom przenieść się w czasie i wczuć w atmosferę minionego wieku, w którym Tekla żyła i tworzyła.

W kompozycji „Modlitwy Zapomnianej” zwracają również uwagę fragmenty narracyjne o charakterze odautorskich komentarzy, orientujące słuchacza w zróżnicowanych pod względem formalnym scenach i porządkujące wielowymiarowo prezentowaną historię. W rolę narratora wcieliła się K. Michalak. Narracja pełni w tej audycji wyjątkowe znaczenie, z jednej strony, w niezwykle finezyjny sposób spaja fabułę, a z drugiej strony – bezpośrednio oddziałuje na emocje odbiorcy. Fragmenty narracyjne nie zaburzają afikcjonalnego charakteru audycji, natomiast niejednokrotnie pomagają oddać niuanse rzeczywistości oraz prezentują osobisty stosunek reportażystki względem tej rzeczywistości.

Zachęcamy, by dali się Państwo ponieść dźwiękowej opowieści 21.02.2019 Reportaż Katarzyny Michalak i Doroty Hałasy „Modlitwa zapomnianej” – Polskie Radio Lublin

[1] Obok Prix Italia reportaż otrzymał także Nagrodę Specjalną Przewodniczącego KRRiT XIV Ogólnopolskiego Przeglądu Twórczości Radiowej w dziedzinie reportażu i dokumentu Kazimierz 2008.

[2] Zob. E. Pleszkun-Olejniczakowa, K. Grzegorzewska, Protoplasta reportażu? O liście konkwistadora Hernana Cortésa, który podbił Królestwo Azteków, [w:] Apetyt na rzeczywistość. Między literaturą a dziennikarstwem – relacje, interakcje, perspektywy, red. A. Kłosińska-Nachin i E. Kobyłecka-Piwońska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016.

[3] Modlitwa Zapomnianej stała się podmiotem naukowej refleksji dwóch interesujących tekstów – zob. P. Czarnek, Walory poznawcze sztuki audialnej na przykładzie wybranych reportaży radiowych Katarzyny Michalak, Uniwersytet Łódzki 2010; praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Pleszkun-Olejniczakowej oraz A. Wójciszyn-Wasil, Artysta i sztuka we współczesnej narracji radiowej, [w:] Medialne reprezentacje kultury. Literatura – teatr – sztuka – religia, t. 1, red. A. Sugier-Szerega, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 31–40.

Tekst przygotowała Joanna Bachura-Wojtasik