Komemoratywne drzewo. O reportażu „Z tego samego pnia” Kasi Michalak

Reportaż ten przyszedł do mnie sam w ostatni niedzielny wieczór. Wtedy też podzieliłam się z Kasią Michalak zdjęciami z niedzielnego popołudnia, gdy z córką świętowałyśmy Chanukę w Muzeum Miasta Łodzi. Na jednym ze zdjęć Natalia była z rabinem. „AAAAAA mój ulubiony rabin!!! Boaz Pash” – napisała Kasia. Nagrywała Go w ubiegłym roku do reportażu „Z tego samego pnia”. Rabin odegrał w nim bardzo ważną rolę. Ale też niezwykła jest główna bohaterka, naukowczyni, dr Małgorzata Michalska-Nakonieczna, historyczka sztuki, pasjonatka architektury, której udało się ustalić miejsce, gdzie stała synagoga na lubelskiej Kalinowszczyźnie, a dokładnie aron ha-kodesz, szafa do przechowywania Tory, świętej księgi judaizmu.

Synagoga była ważnym elementem architektonicznym Kalinowszczyzny, stała w pobliżu Słomianego Rynku, na którym obecnie jest plac zabaw. Nie ma po niej śladu. Niemieckim okupantom nie wystarczyło mordowanie Żydów, niszczyli również budynki, by w symboliczny sposób dać wyraz nienawiści do narodu żydowskiego. Architektura ma przecież bardzo duże znaczenie tożsamościowe i identyfikujące dla danego narodu. To swoista „materia miasta”. Ale gdzieś głęboko w ziemi muszą znajdować się fundamenty synagogi, duch modlitwy, życie, które przeobraziły się w szczególne, potężne, piękne drzewo wyrosłe w miejscu, gdzie stała wschodnia ściana synagogi i gdzie przechowywano Torę. Jak inaczej wytłumaczyć to metafizyczne zjawisko? Rabin Boaz Pash posłużył się piękną metaforą, porównując życie człowieka do drzewa, do nieustannego wzrastania. Dwa drzewa z Edenu: drzewo poznania, wiedzy, mądrości i drzewo życia znajdują swoje odzwierciedlenie w wyglądzie Tory.  Bowiem Pięcioksiąg Mojżesza ma postać starożytnej księgi spisanej ręcznie na pergaminowych arkuszach, zszytych ze sobą i nawiniętych na dwa drewniane wałki (hebr. ace chajim), to jakby dwa pnie… Niesamowite, że to imponujące, rozłożyste drzewo, niczym baldachim, będące samosiejką, wyrosło w miejscu, w którym kiedyś modlili się Żydzi… Życie wróciło, dając wyraz potędze natury.

Jak trudna jest walka o pamięć przekonała się bohaterka reportażu, która przez dziesięć lat prowadziła badania terenowe i archiwalne w 120 miastach Lubelszczyzny, by ustalić, gdzie znajdowały się synagogi, mykwy, żydowskie szkoły czy rzeźnie. Próbowała dotknąć nieobecnego – mówi w narracji odautorskiej Kasia Michalak. Podejmowała się wraz ze studentami opracowywania projektów rewitalizacji różnych miejsc. Kilka lat temu jedna ze studentek z Ukrainy przygotowała fantastyczny projekt, w którym z tego drzewa zrobiła mistyczny podświetlony obiekt upamiętniający to, czego już nie ma, ale też – za namową Małgorzaty Michalskiej-Nakoniecznej – służący lokalnej społeczności dziś, niejako wychodzący do przyszłości. Kwestie pamięci obecnej i nieobecnej są mi bardzo bliskie. Stąd też ten reportaż stał się dla mnie bardzo istotny. Odnalazłam w nim egzemplifikację instrumentarium teoretycznego Jana i Aleidy Assmannów*, a konkretnie wyszczególnionej przez badaczy pamięci kulturowej, nie pamięci krótkiej, ulotnej, ale takiej, którą charakteryzuje stałość w długim okresie. Drzewo wyrosłe na fundamentach dawnej synagogi możemy odczytywać jako symbol silnej narodowej tożsamości, ale i jednoczącego patrzenia w przyszłość pomiędzy narodem polskim i żydowskim. „Nie szukajmy różnic, lecz podobieństwa” – mówi w reportażu Agnieszka Litman, prezeska Fundacji Żydowski Lublin, wnuczka Romana Litmana, wieloletniego, honorowego przewodniczącego lubelskiej filii Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

* Zob. M. Saryusz-Wolska, Wprowadzenie, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. eadem, Kraków 2009, s. 7-38.

Reportaż do posłuchania na stronie Radia Lublin 23.06.2022 Katarzyna Michalak “Z tego samego pnia” (radio.lublin.pl)

Tekst przygotowała Joanna Bachura-Wojtasik