Echo zbrodni. Recenzja słuchowiska dokumentalnego „Post mortem. Historia Zofii Dwornik”.

Słuchowisko Mikołaja Szczęsnego, wyprodukowane przez Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, obrazuje splot życiowych i zawodowych ścieżek dwójki twórców filmowych – reżysera, Andrzeja Wajdy i montażystki, Zofii Dwornik. Po raz pierwszy ich drogi przecięły się w czasach studiów, w nowo powstającej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Tę dwójkę łączyła wtedy wspólna tajemnica – ich ojcowie zginęli rozstrzelani w Charkowie. Istotę związku tych wydarzeń zdradza w audio opowieści reportażystka Hanna Krall.

Tytułową bohaterkę słuchowiska poznajemy jako młodą studentkę reżyserii. Jej kariera zostaje przekreślona, gdy podczas spotkania towarzyskiego wyznaje prawdę o morderstwie ojca – mjr. Stefana Dwornika, przedwojennego oficera Wojska Polskiego. Studencki donos poskutkował relegacją z uczelni i aresztowaniem. Podczas procesu w 1951 roku Zofia została skazana na rok więzienia. Karę odbywała w łódzkiej placówce przy ul. Gdańskiej, a także w obozie pracy w Głazie koło Wielunia. Niestety, nawet po odbyciu kary, nie mogła realizować się w zawodzie reżysera. Pracowała z najlepszymi polskimi twórcami, odpowiadała m.in. za montaż „Ziemi obiecanej” Andrzeja Wajdy (we współpracy z Haliną Prugar), „Pętli” Wojciecha Jerzego Hasa i „Pasażerki” Andrzeja Munka. Jej wkład w polską kinematografię, choć znaczący, nie cieszył się dużym uznaniem. Zofia Dwornik, polska montażystka filmowa, żyła w cieniu sowieckiej zbrodni z 1940 roku. Kontrast do przedstawionej historii Zofii stanowi postać Andrzeja Wajdy. Znający historię relegowanej z uczelni studentki ukrywał informację o śmierci swojego ojca kpt. Jakuba Wajdy. Kontrastowe zestawienie ścieżek zawodowych dwójki twórców filmowych nie jest jedynie przedstawieniem postaci w dużym zbliżeniu. To przede wszystkim ujęcie pokazujące wpływ sprawy katyńskiej na ich zawodową drogę. Słuchowisko rzuca światło na historię pokolenia dotkniętego tragedią katyńską, będącego zbiorowym bohaterem audialnej opowieści. Portret ten dopełniają także postaci drugoplanowe (studenci łódzkiej szkoły filmowej), przesiąknięte strachem o własną przyszłość, pełne dylematów i noszące ciężar podjętych przez siebie decyzji.

Świat przedstawiony audio opowieści daleki jest od konstruowania jednowymiarowej czasoprzestrzeni. Wyróżnić można ujęcia radiowe, przedstawiające m.in. chronologiczną inscenizację wydarzeń dotyczących aresztowania Zofii. Mają one charakter retrospekcji, utrzymanych w tonie naturalistycznym. Słuchacze mają szansę poznać rzeczywistość Polski Ludowej, szczególnie środowiska filmowego Łodzi tuż po powstaniu Wyższej Szkoły Filmowej w 1948 roku. Ujęcia te przecinają się z dwoma kolejnymi płaszczyznami czasu i przestrzeni – zainscenizowanymi wypowiedziami Andrzeja Wajdy, tworzącymi autonomiczną strukturę werbalną słuchowiska, a także zapisem rozmowy Michała Nogasia z Hanną Krall (zarejestrowanej w ramach podcastu Gazety Wyborczej z 2019 roku). Wywiad z reportażystką jest dopełnieniem tej historii – wyjaśnia genezę słuchowiska.

Profesjonalne interpretacje głosowe tekstu, podkreślają stany emocjonalne bohaterów, a także tworzą w wyobraźni słuchaczy portrety konkretnych postaci. Tak stało się przede wszystkim z rolą Adama Woronowicza, który inspirowany rzeczywistością wciela się w postać reżysera, Andrzeja Wajdy oraz kreacją stworzoną przez Sandrę Korzeniak i Jadwigę Jankowską-Cieślak, nadające głos i osobowość Zofii Dwornik. Kuchnia akustyczna słuchowiska to także bogata scenografia dźwiękowa, współtworząca czas i przestrzeń dzieła. Tło akustyczne pobudza wyobraźnię odbiorcy, przenosząc go tym samym do filmowej Łodzi w okresie stalinizmu. Niejednokrotnie to właśnie dźwięk uobecnia słuchacza w konkretnych ujęciach i dopełnia portret młodzieży, próbującej odnaleźć się w politycznej rzeczywistości. Wszystko za sprawą pogłębionych planów akustycznych, tzw. głosów z głębi. Wysoki poziom świadomości wykorzystania materii fonicznej przejawia się także w sugestywności bodźców akustycznych, kiedy dźwięk maszyny do pisania podkreśla atmosferę przesłuchania aresztowanej Zofii.

„Post mortem. Historia Zofii Dwornik” staje się pewnym świadectwem epoki, jednak nie jest t dokument. Mimo iż w dużej części oparte na pismach i protokołach historycznych, które ożywają za pomocą konkretnych głosów, jest także pełne dystansu i przestrzeni dla autorskiej interpretacji tej historii. Sceną o wyjątkowym znaczeniu jest finałowe spotkanie Wajdy i Dwornik, niedługo przed filmową realizacją „Katynia” (2007) – spotkanie jedynie przypuszczalne i wykreowane przez twórców słuchowiska, ponieważ montażystka zmarła w 2002 roku. To pewnego rodzaju wzruszające zadośćuczynienie, pozwalające oddać należyty szacunek dla głosu Zofii Dwornik, stłumionego w PRL.

„Post mortem. Historia Zofii Dwornik” to zdobywca Grand Prix Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” w 2023 roku.

Słuchowisko dostępne jest w Audiotece.

Scenariusz i reżyseria: Mikołaj Szczęsny

Współpraca scenariuszowa i konsultacja historyczna: Sebastian Adamkiewicz

Realizacja dźwięku: Andrzej Papajak

Produkcja: Jacek Wawrzynkiewicz

Tekst przygotowała Natalia Matuszewska